Waarom dit onderzoek?
Met de vergrijzing van de samenleving en het langer zelfstandig wonen van senioren in Nederland neemt de brandonveiligheid toe in de doelgroep senioren die zelfstandig woont. Dit promotieonderzoek van onderzoeker Margo Karemaker richt zich op een systematische ontwikkeling van een gedragsinterventie (= aanpak om het gedrag te veranderen, zoals een voorlichting, campagne, training of cursus) voor zelfstandig wonende senioren. En voor belangrijke beslissers in de fysieke, sociale en organisatorische omgeving van deze doelgroep. Dit met als doel het brandveiligheidsbewustzijn en preventief gedrag van zelfstandig wonende senioren zo effectief mogelijk te verbeteren.
Uitvoering
Aan de hand van Intervention Mapping zijn verschillende fases van onderzoek doorlopen. Intervention Mapping (IM) is een methode die gebruikt kan worden om gedragsinterventies te ontwerpen, implementeren en evalueren. IM beschrijft zes stappen om een interventie te ontwikkelen die is gebaseerd op theorie en bewijs. Deze stappen beginnen bij een uitgebreide analyse van risicogedragingen en hun persoons-en omgevingsgebonden oorzaken. Daarna begint de volgende fase waarin interventiedoelen worden vastgesteld en de juiste gedragsveranderingsmethodieken worden geselecteerd. Uiteindelijk wordt de interventie op uitkomsten van brandveilig gedrag onder senioren geïmplementeerd en systematisch geëvalueerd.
Proefschrift en publieksversie
Proefschrift
Op 4 juni 2024 verdedigde Margo Karemaker haar proefschrift ‘Never too old to learn. Developing a home fire-safety intervention for older adults using Intervention Mapping’ aan de Universiteit Maastricht.
Bekijk het proefschrift op de website van Universiteit Maastricht.
Nederlandse publieksversie
Van het proefschrift is een Nederlandstalige publieksversie gemaakt: ‘Nooit te oud om te leren. Een brandveiligheidsinterventie voor senioren ontwikkelen met behulp van Intervention Mapping‘. Deze publieksversie is bedoeld om ontwikkelaars van voorlichtingen, voorlichters zelf en andere belangstellenden te informeren over de uitkomsten van het promotieonderzoek.
Vier artikelen
Voor dit promotieonderzoek zijn vier artikelen geschreven. Twee ervan zijn al gepubliceerd in wetenschappelijke tijdschriften.
Artikel 1: Eerste inzichten in brandveilig gedrag bij senioren
Wat weten senioren over brandveiligheid? En wat doen zij al qua brandveilig gedrag? In dit onderzoek is een behoefteanalyse uitgevoerd over brandveilig gedrag om 1) de perspectieven van senioren van 65 jaar of ouder rondom brand-gerelateerde onderwerpen vast te stellen. En 2) het ontwerp van brandveiligheidsinterventies te ondersteunen. Dit was een belangrijke eerste stap in de ontwikkeling van een nieuw brandveiligheidsprogramma.
Om een eerste inzicht te krijgen in de onderliggende factoren die bijdragen aan risicovolle gedragspatronen, zijn interviews gehouden. Senioren zijn bevraagd over hun brandveiligheidskennis en brandveilig gedrag in hun eigen woning.
Uit dit onderzoek blijkt dat deelnemers geen gedetailleerde kennis hebben over risicovol gedrag dat brand kan veroorzaken. Hun kennis beperkt zich tot oorzaken van brand of momenten waarop brand kan ontstaan. Senioren nemen echter wel preventieve maatregelen zoals rookmelders plaatsen of vluchtroutes plannen.
Factoren die brandveilig gedrag bij senioren lijken te beïnvloeden zijn: een laag risicobewustzijn, gewoontepatronen en het zien of ervaren van barrières om meer brandveilig gedrag te vertonen, zoals bijvoorbeeld fysieke handicaps.
Van dit onderzoek is een artikel met de resultaten gepubliceerd in het Fire Safety Journal.
Lees het artikel Elderly about home fire safety: A qualitative study into home fire safety knowledge and behaviour.
Artikel 2: Gedragsfactoren
Als vervolg op het eerste, kwalitatieve onderzoek had dit onderzoek tot doel om de belangrijkste voorspellers van (de intentie tot) brandveilig gedrag bij senioren vast te stellen. Het onderzoek heeft het relatieve belang van deze voorspellers bij het verklaren van brandveilig gedrag aangetoond. Met behulp van een digitale vragenlijst zijn verschillende typen brandveilig gedrag en onderliggende gedragsfactoren gemeten. In totaal hebben 4414 respondenten de vragenlijst voltooid.
Uit dit onderzoek blijkt dat gedragsfactoren die sterke associaties vertonen met brandveilig gedrag zijn: attitude, zelfeffectiviteit en responseffectiviteit. Het is belangrijk om je op deze gedragsfactoren te richten in interventies die tot doel hebben om brandveilig gedrag bij senioren te verbeteren.
Daarnaast blijkt uit dit onderzoek dat senioren de hulpdiensten, mensen die zelf een woningbrand hebben meegemaakt, de gemeente en woningcorporaties als betrouwbaar ervaren in de communicatie over woningbrandpreventie.
Het artikel is gepubliceerd in het Fire Safety Journal:
Lees het artikel Social cognitive determinants of fire safe behaviour in older adults.
Artikel 3: Een gedragsinterventie ontwikkelen
Op basis van de input uit de behoefteanalyse is een brandveiligheidsinterventie ontwikkeld. Door het Intervention Mapping-protocol te volgen, zijn inzichten over relevante gedragsfactoren die het gedrag van senioren beïnvloeden gecombineerd met de systematische toepassing van gedragsveranderingsmethoden. Dit heeft geresulteerd in het programma Brandveiligheid in Huis.
Dit interactieve, educatieve programma bestaat uit drie delen. Deelnemers krijgen eerst een algemene introductie waarin de ze informatie krijgen over de opbouw van het programma en de relevantie van het thema ‘brandveiligheid in huis’. Vervolgens voeren de voorlichters samen met de deelnemers verschillende opdrachten uit om brandveilig gedrag te begrijpen en te oefenen. Als laatste bespreken de voorlichters met de groep senioren hoe zij het programma hebben ervaren en wat zij thuis kunnen doen om de brandveiligheid te verbeteren.
Het artikel dat is geschreven over de ontwikkeling en inhoud van dit voorlichtingsprogramma is getiteld ‘Using Intervention Mapping to systematically develop a fire safety intervention for older adults’. Dit artikel zit nog in het reviewproces van een wetenschappelijk tijdschrift en kan daarom nog niet openbaar gedeeld worden.
Artikel 4: Effectmeting
In dit onderzoek is de impact van het ontwikkelde programma Brandveiligheid in Huis geëvalueerd. In totaal namen 433 deelnemers (> 65 jaar) deel aan het programma Brandveiligheid in Huis (interventiegroep) of aan een brandveiligheidsvoorlichting van de brandweer (controlegroep).
In de effectmeting zijn met behulp van een vragenlijst vier vormen van brandveilig gedrag gemeten: in de keuken blijven tijdens het koken, geen stekkerdozen koppelen, elektronische apparaten opladen en het pluisfilter van de wasdroger na elke cyclus schoonmaken. Daarnaast is gekeken naar het effect van beide voorlichtingen op belangrijke gedragsfactoren van dit gedrag: attitude en zelfeffectiviteit.
De resultaten laten verschillende interventie-effecten zien. Kijkend naar brandveilig gedrag zijn er positieve interventie-effecten gevonden op drie van de vier gemeten gedragingen. Dit betekent dat het programma Brandveiligheid in Huis significant meer effect heeft op het positief beïnvloeden van de volgende gedragingen dan de bestaande voorlichtingen:
- stekkerdozen koppelen
- een telefoon of iPad op een bank of stoel leggen tijdens het opladen
- het pluisfilter van de wasdroger schoonmaken.
Kijkend naar de gedragsfactoren zijn er positieve interventie-effecten gevonden op attitude en op risicoperceptie ten aanzien van het schoonmaken van het pluisfilter van de wasdroger na iedere cyclus. Dit betekent dat het programma Brandveiligheid in Huis significant meer effect heeft op het beïnvloeden van deze gedragsfactoren dan de bestaande voorlichtingen.
Deze effectmeting onderstreept het belang om concrete gedragsdoelen te stellen binnen een specifieke interventie: de interventie-effecten die zijn gevonden, gelden voor gedragingen die specifiek en intensief aangesproken zijn in het programma Brandveiligheid in Huis.
Het artikel dat is geschreven over de resultaten van de effectmeting is getiteld ‘The effects of the Fire Safety at Home programme on four fire safety behaviours among older adults’. Dit artikel zit nog in het reviewproces van een wetenschappelijk tijdschrift en kan daarom nog niet openbaar gedeeld worden.
